Cây Ngâu hay Ngâu ta có tên khoa học là Aglaia duperreana, là loài cây bụi nhỏ thuộc chi Gội, xuất xứ loài này là từ Việt Nam, nhưng hiện tại nó đã xuất hiện khắp vùng Đông Nam Á. Ở Việt Nam, người ta buộc phải gọi nó bằng cái tên Ngâu ta hay Ngâu Việt để phân biệt khi loài Ngâu ngoại lai từ Trung Quốc tràn sang.
Cây Ngâu là loại cây bụi có thể cao tới 3,6 mét. Tán dạng tròn, phân cành nhiều. Lá dạng lá kép lông chim 1 lần lẻ. Lá kép có từ 5-7 lá chét; lá chét dạng trứng ngược có đầu tròn, đuôi nhọn hoặc nêm. Hoa nhỏ li ti màu vàng, tự bông dạng chùm mọc ở nách lá, cho mùi thơm dịu thanh khiết. Quả nhỏ hình trứng khi chín có màu cam hoặc đỏ cam.
Khác với Ngâu Tàu với mũi lá nhọn, ngâu ta có đầu lá tròn và dáng cây mọc thành bụi lớn hơn.
Cây Ngâu ưa đất hơi ẩm, có thành phần cơ giới từ sét tới cát pha, dinh dưỡng đất trung bình. Ngâu ưa ánh nắng trực tiếp, nhưng cũng có thể chịu bóng râm bán phần.
Cây Ngâu gắn liền với kiến trúc Việt cổ. Nhà dân dã thuần Việt thường có cây ngâu trước sân. Đình chùa và các công trình văn hóa tín ngưỡng của người Việt cũng luôn có bóng dáng và hương thơm của hoa ngâu. Trong kiến trúc hiện đại ở Việt Nam cũng như Đông Nam Á, thì cây Ngâu được sử dụng nhiều trong cảnh quan làm cây cảnh, có thể xén cắt hình khối dễ dàng (tròn đều, vuông góc).
Công dụng của Cây Ngâu
Trong văn hóa người Việt, ngâu là 1 trong 3 loài gắn liền với nghệ thuật thưởng thức trà hương của người xưa. Đôi khi hoa Ngâu cũng được dùng làm hoa cúng, hay là dùng như hương thơm ướp vào quần áo.
Trong y học truyền thống phương Đông, cây Ngâu trở thành 1 vị thuốc. Tuy nhiên điều này chưa có phòng thì nghiệm nào nghiên cứu sâu.
Làm giàu nhờ trồng Cây Ngâu
Cứ mỗi năm 2 vụ (từ tháng 4 đến tháng 9 âm lịch), sau những cơn mưa rào, hoa ngâu nở đặc cây, như thảm lụa màu vàng óng nổi bật trên thảm lá xanh; phảng phất mùi hương thật đặc biệt và đem lại nguồn thu nhập cao cho nông dân. Thôn Diêm Tiêu, Vĩnh Bình những năm trước là vùng trọng điểm hoa ngâu. Nay, cây trồng này đã phổ biến khắp huyện. Nông dân đang rất phấn khởi vì hoa ngâu hiện trúng mùa, được giá. Hạt ngâu thu hoạch xong, phơi khắp trên sân, trên hè, kể cả ven đường. Vợ chồng anh Huỳnh Thế Hùng và chị Nguyễn Thị Kim Chi, xóm Tân Vinh (thôn Diêm Tiêu) đang cần mẫn chà suốt hạt ngâu từ trên cây rớt xuống tấm bạt trải sẵn dưới gốc cây, cho biết: “Mấy năm nay, năm nào cũng trúng, chỉ có 30 gốc ngâu còn nhỏ tuổi, mà mùa nào nhà tôi cũng bán ít nhất 30kg, kiếm cả triệu đồng”. Nhà chị Nguyễn Thị Lộc có hơn 200 gốc ngâu, mỗi năm thu hoạch bán được hàng chục triệu đồng.
Cả hai vợ chồng anh Nguyễn Văn Quang, cũng ở thôn Diêm Tiêu đang đứng chót vót trên cao, giữa những hạt ngâu ươm vàng như mâm xôi xoay quanh, vừa tuốt hạt, vừa phấn khởi: “Lúa 3.000 – 4.000 đồng/kg, phải trừ chi phí nhiều thứ, nếu được mùa thì coi như mua gạo rẻ. Còn hoa ngâu, có chi phí nào đáng kể, ngoài tiền bơm nước tưới và công thu hoạch, mà năm nay mưa liên khúc, có tưới tắm gì đâu, nên gần như ăn trọn gói. Kiểu đất vườn ở Phù Mỹ không trồng ngâu thì chắc cũng chẳng thứ cây gì cho ra tiền”.
Cây Ngâu được trồng ở nhiều nơi, song trồng thương phẩm phát triển mạnh nhất là ở Phù Mỹ (Bình Định). Một lượng hoa ngâu không nhỏ được các thương lái xuất sang các nước châu Á dùng làm hương liệu để ướp trà. Một số hộ dân chuyên trồng ngâu với diện tích lên đến vài hec-ta đều sử dụng cách thu gom cây con mọc tự nhiên, rải rác khắp nơi mang về ươm và trồng trong vườn. Ngâu là cây dễ trồng, dễ thích nghi, nhưng hiện chưa phổ biến nhiều cũng vì lý do thiếu nguồn cây giống.
Ở cuối xóm Tân Vinh, không chỉ vợ chồng con cái, mà gia đình ông Nguyễn Văn Thu còn thuê thêm 5 – 7 lao động để thu hái nhanh gọn trong vài hôm vì hơn 500 gốc ngâu nhà ông đều chín rộ, thu muộn lo sẽ bị mất năng suất. Cũng vụ này năm trước, ông Thu thu hoạch 7 tạ ngâu.
Phù Mỹ hiện có khoảng 500 – 700 hộ trồng ngâu, có thể nói đây là sản vật mà thiên nhiên hào phóng ban tặng cho người dân, không trồng, tự mọc. Ngâu mọc trên đất vườn thổ cư, thổ mộ, hàng rào quanh nhà… Ngay cả trên đất cằn khô, sỏi đá như triền núi, ven đèo… ngâu vẫn đứng được. Nếu so với hương sen, nhài thì hoa ngâu dùng ướp trà không hề thua kém.
Đầu ra những năm gần đây tăng mạnh, giá nhích lên không ngừng, hạt ngâu trở nên có giá khiến nhiều bà con nơi đây hăng hái với việc trồng ngâu. Ngoài mọc tự nhiên, bà con còn bứng cây con để trồng ngay trên những diện tích cây tạp vốn cho hiệu quả kém. Không phó thác cho trời, bà con còn tích cực chăm sóc, dọn chòi, tưới nước… để có những mùa ngâu đông bông, đông hạt, hái ra tiền.
